ՃԻՇՏ ԱՍԵՆՔ «ՀԱՅՐ ՄԵՐԸ»

Այս խորագրի տակ «Իրավունքը de facto»-ն պատրաստ է տպագրելու խորքային խնդիրներ շոշափող հոդվածներ` ընդսմին համամիտ չլինելով կամ ոչ միշտ համամիտ լինելով դրանցում արտահայտված տեսակետներին և առաջնորդվելով ֆրանսիացի դասական Վոլտերի հայտնի իմաստախոսությամբ. «Ես բացարձակապես համակարծիք չեմ Ձեր տեսակետին, սակայն կյանքս կտամ` այն արտահայտելու Ձեր իրավունքը պաշտպանելու համար»։
Ամեն օր եկեղեցում լսում եմ, թե ինչպես քահանան (եղածս եկեղեցիների բոլոր քահանաները) Տերունական աղոթքի առաջին խոսքի յերկինս (երկնքում) բառին ավելացնում է ես օժանդակ բայը: «Հայր մեր որ յերկինս»-ի փոխարեն ասում է. «Հայր մեր որ յերկինս (հերկինս) ես»: Ոմանք էլ յես են ասում: (Տե՛ս Վենետիկի Սբ. Ղազարի վանքում 1868-ին, Կոստանդնուպոլսում 1914-ին տպագրված գրաբար ավետարանները, 1895-ին Կոստանդնուպոլսում հրատարակված գրաբար Աստվածաշունչը և 1997-ին սա արտատպած Հայաստանի Աստվածաշնչային ընկերության Աստվածաշունչը. Մատթեոսի Ավետարան, գլ. Զ, 9-13)։
Աստվածաշունչը թարգմանած սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցը և Սահակ կաթողիկոսը, նրանց աշակերտները օժանդակ բայը չեն դրել` իմաստ տեսնելով դրա մեջ: ՈՒղղակի գրել են. «Հայր մեր որ յերկինս»` «Հայր մեր երկնքում», այսինքն` Հայր մեր երկնավոր, մեր երկնավոր Հայր: Իսկ այս ես (էս)-ն ավելացնելով` ցույց ենք տալիս Աստծո տեղը, կամ Աստծուն ցույց ենք տալիս Իր տեղը: Բայց չէ՞ որ Աստված ամենատես և ամենուրեք է: Ինչպես արարչակից Տերն Ինքն է ասել. «ՈՒր երկու կամ երեք հոգի հավաքված լինեն Իմ անունով, այնտեղ եմ Ես, նրանց մեջ» (Մատթ. 18.20):
Այնպես որ, Տերն արդեն աղոթողների հետ է եկեղեցում և նրանց մեջ: Եվ պատշաճ չէ Նրան Իր տեղը հիշեցնելը և հետ ուղարկելը: Իսկի տրամաբանական էլ չէ: Մի՞թե Նա մեր ցուցումների կարիքն ունի: Ես այսպես եմ հասկանում:
Ասվածի պես են հասկացել, որ Հայաստանի Աստվածաշնչային ընկերության 2001 թ. տպագրած Ավետարանում թարգմանել են «Հայր մեր երկնավոր»: Թեև անձամբ ես դեմ եմ այս ազատ թարգմանությանը: Տերունական աղոթքը ոտանավոր չէ, ոչ էլ Աստվածաշունչը` գեղարվեստական երկասիրություն, որ ըստ ճաշակի թարգմանեն: Բայց խոսքը հիմա բնագրի մեջ փոփոխություն մտցնելու մասին է: Երկնավոր բառը 5-րդ դարում էլ կար (Ղուկ., Բ, 13, Յովհ., Գ, 12): Եթե ճիշտ համարեին, սա՛ կգրեին:
«Հայր մեր երկնքում» կանչելն անմիջական, կենդանի է դարձնում աղոթողի խոսելն Աստծո հետ: Պատկերացրեք այսպիսի պահ. ձայն եք տալիս սարում գտնվող մեկին: Ի՞նչ կասեիք. «Էհե՜յ, սարում...», թե՞ «Էհե՜յ, դո՛ւ, որ սարում ես...»: Դժվար թե երկրորդն ընտրեիք: Արդի գերմաներենում և անգլերենում էլ է գրաբարի պես` «Հայր մեր երկնքում» (գերմաներեն` Unser Vater in dem Himmel!, անգլերեն` Our Father in heaven):
Չբավարարվելով բանավոր «շտկումով»` սա տպել են հոգևոր գրվածքների կազմերին ու տիտղոսաթերթերին և դրանով այնպես են ամրագրել «խմբագրույթը», որ ոչ մեկի մտքով իսկ չի անցնում, թե ճիշտ չի աղոթում: Այս հավելուկ ես-ն այնքան պինդ է նստել հիշողության մեջ, որ երբ Աստվածաշնչին ինձնից շատ ավելի քաջատեղյակ ու քաջահավատ ընկերներիս ասացի, որ բնագրում այն չկա, չհավատացին, մինչև որ չնայեցին իրենց ունեցած գրաբար Աստվածաշունչը կամ Ավետարանը: Դուք էլ նայեք: Ապա վերցրեք Տերունական գրաբար աղոթքը պարունակող ուզածդ գիրքը կամ հուշանվերը և համեմատեք Մատթեոսի գրաբար Ավետարանի Զ գլխի 9-րդ տան հետ:
Գերմանացիք ու անգլիացիք էլ օժանդակ բայ ունեն, կարող էին դնել, բայց չեն դրել: Կա հրատարակություն, որտեղ օժանդակ բայը գրել են, բայց դրել են փակագծերի մեջ` ցույց տալով, որ դա հավելուկ է, հետագայում են ավելացրել: Իսկ մենք ոչ միայն աշխարհաբարում ենք դրել («Հայր մեր, որ երկնքում ես»), այլև մուծել ենք գրաբար բնագիր: Ո՞վ կպատասխանի. ե՞րբ, ո՞ւմ ձեռքով և ինչո՞ւ է մուծվել: Թերևս երբն ու ձեռքը կարևոր չեն, բայց ինչու-ն կարևոր է, որովհետև ավելացնելը պակասեցրել է միտքը:
Այժմ պիտի արձանագրեմ մի ուրիշ պակասեցում, որի առաջ նշյալն ուղղակի անվնաս աղավնյակ է: Այս անգամ էլ պակասեցնելով են պակասեցրել, ավելի ճիշտ` պակասեցնելով պակասեցրել են միտքը` «վտանգազերծել ու վնասազերծել» են. հանել են առաջին օձի թույն սրսկող ատամը, բայց... թղթի վրա` աղոթարարին շեղելով թիրախից: Վերոբերյալ ես-ն ավելացված է նաև Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի 2002 և 2006 թվականներին հրատարակած պատարագամատույցների մեջ, և մի տառ էլ պակասեցված է ներքոբերյալի մեջ. չկա «փրկեա զմեզ ի չարէն»-ի ն որոշիչ հոդը, ինչի հետևանքով չարքը չքվել է, և մնացել է սովորական չարը (վատ բանը` դաժանը, չարախոսը, կատաղին, շառն ու փորձանքը և այլն), ինչն անխուսափելի, սովորական երևույթ է մեր կյանքում: Չարէն-ի ն տառը հանելը բառը դարձրել է անորոշ. սատանա մենիմաստ բառը տարրալուծվել է չար բառի բազմիմաստության մեջ և դարձել աշխարհաբարի «փրկիր մեզ չարից»-ի պես:
Ինչո՞ւ եմ այսպես համոզված ասում: Որովհետև. նախ` «Փրկեա զմեզ ի չարէն»-ից անմիջապես առաջ կա «մի՛ տանիր զմեզ ի փորձութիւն» խոսքը, որով Տիրոջն արդեն դիմել ենք փորձությունից (չարիքից) մեզ հեռու պահելու խնդրանքով: Աստված փորձիչ չէ, որ մեզ փորձության մեջ գցի: Մե՛նք ենք դրա մեջ ընկնում ընտրություն կատարելու մեր ազատ կամքի ու անխելքության հետևանքով: Եվ այս բանը հասկանալով` աղաչում ենք, որ չթողնի դեպի այդ վիհն ընթանալը: Հետևաբար, այլևս ո՛չ կարիք կա, ո՛չ էլ տրամաբանական է նույն բանը կրկնելը` նորից խնդրելը: Հայկազյան բառարանում գրված է. «ՓՈՐՁՈՒԹԻՒՆ. փորձելն, փորձվիլն. փորձանք. վտանգ. նեղութիւն. կիրք. վիշտք»: Եվ որպես բացատրության օրինակ տրված է աղոթքի հենց այս` «մի՛ տանիր զմեզ ի փորձութիւն» խոսքը:
Ապա հարցրել եմ կենդանի աղոթողներին, թե ի՞նչ նկատի ունեն, երբ ասում են «փրկեա զմեզ ի չարէ(ն)»: Բոլորն էլ ասել են, որ վատ բանից` չար մարդուց, հիվանդությունից, փորձանքից, դժբախտ պատահարից և այլն: Ոչ մեկը չասաց` սատանայից: Միայն լեզվաբան դոկտոր ընկերս պատասխանեց` սատանայից: Երբ հարցրի, թե ինչո՞ւ է այդպես հասկանում, ասաց, որ գրաբար Ավետարանում գրված է չարէն, իսկ դա սատանա է նշանակում:
Նույն հարցը հեռախոսով տվեցի քաջ հայկաբան դոկտոր բարեկամիս: Նա աղոթքն սկսեց երգել և, հասնելով հարցրածս տեղին, արտասանեց ի չարէ և պատասխանեց մյուս «հարցվածների» պես: Եվ շատ զարմացավ, որ Ավետարանում չարէն է, որոշիչ հոդով: Միշտ լսել է առանց հոդի (բարեկամս չի տեսնում):
Այս ն-ն չարտասանող քահանաներ էլ կան: ՈՒշադիր որ լինեք, դուք էլ չեք լսի և կիմանաք` ովքեր են: Աշխարհականներից չեմ էլ խոսում:
Դուք էլ կարող եք ծանոթ հավատացյալներին հարցնել: Բայց լավագույնն այն կլինի, որ ինքներդ ձեզ հարցնեք և անկեղծորեն պատասխանեք. Աստծուն աղաչում եք (աղոթք բառի արմատը աղաչ (ել)ն է), որ ձեզ ԻՆՉԻ՞Ց փրկի, թե՞ ՈՒՄԻՑ: Եվ սքանչելի կլինի, եթե ումից լինի: Քիչ հետո կտեսնեք, թե ինչու:
Ասեմ, որ Էդ. Աղայանի «Արդի հայերենի բացատրական բառարանում» չար բառը 18 նշանակություն ունի: 17-րդի դիմաց է միայն, որ գրված է չարք, չար ոգի [սատանա]: Ահա թե ինչու են աղոթարարները չար բառը բոլոր իմաստներով հասկանում, բացի չարքից: Եվ հենց սրա վրա էլ ուզում եմ ոտքս դնել: Գրաբար չարէն ձևում սատանան ցցված է իր ողջ պիղծ անձով, իսկ աշխարհաբար չարից ձևում չքվում-կորչում է: Ի՞նչ անենք: Քանի որ չեմ հանդգնի չարի (սատանայի) անունը մեծատառով գրելու առաջարկություն անել, խորհում եմ. իսկ չի՞ կարելի դրան ավելացնել ք տառը, որն արդեն հոգնակերտ մասնիկ չէ: Չարքը ժամանակակից հայերենում նշանակում է միայն սատանա: ՈՒրեմն չա՞րք գրենք: Ես այսպես էլ կգրեի, փոքրատառով: Բայց դժվար թե ընդունվի: Մնում է երրորդ տարբերակը` բանավորը. կիրակնօրյա պատարագների քարոզի ժամանակ քահանան թող բացատրի աղոթքի այս մասը:
Այս խնդիրը ուրիշ ազգեր էլ են ունեցել, որը լուծել են տարբեր կերպ: Բողոքականության հիմնադիր Մարտին Լյութերը 16-րդ դարում Աստվածաշնչի գերմաներեն իր արած թարգմանության մեջ (Ազգային հրատարակչության ընկերություն, 1967) Տերունական աղոթքի չար բառի տեղը գրել է das U..bel, որ նշանակում է չարիք, աղետ. հիվանդություն (von dem U..bel - փրկիր չարիքից//աղետից//հիվանդությունից): Իսկ 1987թ. հրատարակված Էլբերֆելդյան Աստվածաշնչում das U..bel-ը փոխարինել են der Bo..se` չար ոգի-ով (գերմաներենում բոլոր գոյականները գրվում են մեծատառով, անկախ այն բանից` սատանա է, թե շուն): Անգլիացիները որոշ հրատարակություններում սա գրել են գլխատառով` from the Evil One, ցույց տալով, որ չարը անձ է (Good News Edition, 1986): Ռուսները գրել են փոքրատառով` лукавый (избавь нас от лукавого), որն այս խոսքաշարում (համատեքստում) ոչ թե ածական է (խորամանկ, նենգամիտ, չարաճճի), այլ գոյական` չարք, սատանա лукавый - (бес, дьявол, сатана. Толковый словарь русского языка, т.II, Москва 1958):
Իսկ մենք այս խնդիրը ՉԷԻՆՔ ՈՒՆԵՆԱ, եթե գրեինք ու ասեինք 1500 տարվա մեր ՈՒՆԵՑԱԾԻ պես: Մատթեոսի գրաբար Ավետարանի (Աստվածաշնչի) բոլոր հրատարակություններում չարէն է. չարը որոշակի է, անձնավորված, այսինքն` սատանան է: Ինչո՞ւ եմ ոտքս այսպես պինդ դրել չարքի վրա (տեսցնում եմ, ինչպես քիչ առաջ խոստացել էի): Դուք էլ դրեք: Միասին դնենք, որ չփախչի-կորչի: Աղոթքի վերջին աղաչանքը չարից, այսինքն` սատանայից ազատումն է: Ասում ենք` փրկեա զմեզ ի չարէն կամ փրկիր մեզ չարից: Փրկվել ասում են միայն մահացու վտանգի դեպքում: Մյուս բոլոր չար դեպքերում ասվում է ազատվել, հեռու մնալ, իսկ սատանան հենց ամենամահացուն է: Եվ Հիսուս Քրիստոսի անունը հենց դրա համար էլ ՓՐԿԻՉ է:
Հիշենք Աստվածաշնչի վերջին գրքի վերջին գլխի վերջի խոսքերը և վերջ տանք Փրկչի տված փրկարար աղոթքի վրա բան ավելացնելուն և նրանից պակասեցնելուն (Հայտնություն, 22.18-19):
Իսկ հոդվածն ու փրկարար աղոթքը երգելով ավարտելու համար մի լսած բան էլ պիտի ասեմ: Կիրակի և տոն օրերին էլ հաճախածս եկեղեցու երգչախումբը նվագակցությամբ իր հերթին է խմբագրում Տիրոջ աղոթքը. հասնելով «Եւ մի՛ տանիր զմեզ ի փորձութիւն, այլ փրկեա զմեզ ի չարէն» խոսքին, երկրորդ զմեզ-ը դարձնում է զիս: Երևի ամեն մեկը վախենում է, որ եթե զմեզ ասի, Տերը մյուսներին կփրկի, իսկ իրեն հանկարծ կմոռանա՞:
Այս փոքրիկ աղոթքում երգչուհիները 5 բառ էլ (յերկինս, յերկրի, զհաց, զպարտիս, զմեզ) 7 անգամ սխալ են ասում, այն է` ուղղախոսական հինգ սխալ են անում: Ինչպես գիտենք, ձայնավորից առաջ ի նախդիրը գրվում է յ տառով, բայց արտասանվում է հ. յերկինս-հերկինս, յերկրի-հերկրի (ինչպես որ` ի օգուտ-հօգուտ, ի ուրախություն-հուրախություն), իսկ զ նախդիրը, բաղաձայնով սկսվող բառի վրա դրվելով, արտասանվում է ըզ. զպարտիս-ըզպարտիս, զհաց-ըզհաց, զմեզ-ըզմեզ, այլ ոչ թե` զըպարտիս, զըհաց, զըմեզ:
Մի քանիսին ասել եմ այս բաները, բայց չեն ընդունել, և շարունակել են իմացած ձևով աղոթել: Մարդիկ չեն հավատում ոչ միայն միշտ այդպես լսած լինելու, այլև ամենուրեք այդպես կարդացած լինելու պատճառով:
Եթե աղոթքն արտատպողների կամ արձանագրողների վրա հոդվածն ազդեցություն չունենա էլ, ապա գոնե այն օգուտ կտա, որ հավատացյալները ճիշտ արտասանեն գլխավոր աղոթքը: Պետք է շեշտեմ, որ աշխարհականները մեծ մասամբ սխալ են ասում այն:
Արդ` Տիրոջ ծննդյան 2010-րդ տարեդարձը տոնենք ճիշտ աղոթելով և Ամանորն սկսենք Նրա սովորեցրած աղոթքը ճիշտ ասելով, որ տարին առավել բարի լինի ամենքիս համար: Այսպե՛ս հնչեցրեք.
Հա՛յր մեր, որ հերկինս, սուրբ եղիցի անուն Քո: Եկեսցե Արքայություն Քո. եղիցին կամք Քո որպես հերկինս և հերկրի: Ըզհաց մեր հանապազորդ տուր մեզ այսօր: Եվ թող մեզ ըզպարտիս մեր, որպես և մեք թողումք մերոց պարտապանաց: Եվ մի տանիր ըզմեզ ի փորձություն, այլ փրկյա ըզմեզ ի չարեն: Զի Քո է Արքայություն և զորություն և փառք հավիտյանս. ամեն:
Քանի որ առջևում Աստծո հակառակորդի և մարդու թշնամու անունը մեծատառով գրելը հանդգնություն համարեցի, հիմա և այստեղ համարձակաձայն առաջարկություն պետք է անեմ, որովհետև ավելի հարմար տեղ ու ժամանակ չեմ ունենալու: Աստված նշանակող բոլոր դերանունները սկսել ենք գրել մեծատառով, և ճիշտ ենք արել: Սրանով կանխվում են բոլոր թյուրըմբռնումները. հաճախ ճիշտ չի հասկացվում` Աստծո մասին է խոսքը, թե մարդու: ՈՒրեմն եկեք մյուս ճիշտն էլ անենք: Աստծո պետության անունը գրենք այնպես, ինչպես ուղղագրությունն է պահանջում գրել բոլոր պետությունների անունները: Աստծո Արքայություն` Աստծո Թագավորություն. «Եկեսցէ Արքայություն Քո»` «Թող գա Քո Արքայությունը», որին այնպե՜ս սպասում ենք ամենքս. ամեն:
Վարազդատ ԱՎԱԳՅԱՆ

Մեկնաբանություններ